Hierbij het volledige artikel, gepubliceerd in ELF Voetbal nummer 7, omgedoopt tot Transferspecial die nog steeds online is te bestellen. Binnen twee à drie werkdagen in huis.
Dikke tranen stromen over zijn wangen. Tussen het snikken door tracht Jean-Marc Bosman zijn verhaal te doen. Soms met luide stem, soms zachtjes. "Deze situatie is zo onrechtvaardig. Lionel Messi, Cristiano Ronaldo, Kylian Mbappé: allemaal leven ze in weelde. En ik? Moet je eens kijken! In welke omstandigheden moet ik leven?"
We zijn op bezoek in Villers-l’Évêque, behorend tot de deelgemeente Awans, net boven Luik. Een typisch dorp in Wallonië met opvallend veel vrijstaande huizen. In de straat die tot het compacte centrum leidt, woont een voormalige Belgische voetballer wiens naam is verbonden aan het meest bepalende juridische vonnis dat ooit in de voetbalwereld is uitgesproken. Een strijd die hem niet alleen veel geld kostte, maar ook zijn huwelijk en contact met zijn kinderen. Troost vond hij in alcohol. Inmiddels drinkt hij niet meer. Nauwelijks althans. Maar veel milder gestemd is hij niet. Jean-Marc Bosman is anno 2021 een vat vol frustratie. Over voetballers, over clubs, over voetbalbonden, over de overheid, over veel eigenlijk.
Epilepsie
Hij kampt met depressies. En dan zijn er nog de lichamelijke problemen. "Ik ben gisteren uit het ziekenhuis ontslagen", vertelt hij na ontvangst in zijn woning, een bungalow die hij tijdens zijn actieve carrière liet bouwen en waar de tijd heeft stilgestaan. Een dag en een nacht heeft hij in het ziekenhuis gelegen. Op zijn achterhoofd zitten hechtingen: van zijn kruin tot aan zijn nek. Zijn rechteronderarm is nog bont en blauw. Over het hele lijf zitten bloedkorsten en schaafwonden.
"Ik heb weer een epileptische aanval gehad", vertelt hij. Bosman maakt een vallend gebaar en slaat met zijn linkerhand op de tafel. "Boem. Ineens lag ik daar. Achterover op de grond. Ik weet er niets meer van. Het bloedde enorm." Over ruim een week mogen de hechtingen eruit. Hij heeft pijn. Voelt aan zijn nek. "Vooral hier", zegt hij en wrijft over zijn schouder. Zijn gezicht betrekt. Hij kampt vaker met aanvallen, hoorden we vooraf. Een jaar eerder onderging Bosman een herniaoperatie.
De deur zwaait open. Zijn zus, acht jaar ouder, komt langs. "Ze verzorgt me op dit moment." Het verklaart de tafel in de woonkamer die volstaat met keukenpapier, doosjes tissues en ontsmettingsmateriaal. Overal in het huis ligt kleding. Zijn zus verzamelt alles in een mand en bergt het op.
Lopen gaat moeizaam, met eten heeft hij hulp nodig. Bosman vraagt het bezoek om zelf de fles bronwater te openen. Zelf lukt dat hem niet meer; de vereiste kracht en coördinatie ontbreken. Bosman is 56 jaar, maar oogt ouder. Aangeslagen. Murw gebeukt door de rechtszaak, die op 15 december 1995 voor het Europese Hof van Justitie in Luxemburg zijn einde kreeg. Na een strijd van ruim vijf jaar tegen Club Luik, tegen de Belgische voetbalbond, tegen de UEFA. Een strijd die hem op alle vlakken heeft getekend en zijn leven voorgoed heeft veranderd.
Veelbelovende carrière
Eind jaren tachtig ziet Bosmans leven er nog heel anders uit. Aan de start van een veelbelovende carrière, die alle ingrediënten bevat voor een succesverhaal dat de Belgische landsgrenzen overstijgt. Met België Onder 21 doet hij mee aan twee EK’s. "In Finland en Engeland", voegt hij direct toe. De laatste stap op interlandniveau lijkt aanstaande. Het loopt allemaal anders.
Op zijn tiende meldt vader Bosman zijn zoon Jean-Marc aan bij Standard Luik, de club waarvan hij hartstochtelijk supporter is. Dan nog een club die jaarlijks strijdt om de landstitel in België. Een club met een stadion gevuld met de meest fanatieke supporters van het land. Als Standard in een omkoopschandaal wordt gedompeld, breekt een complete chaos uit. Club Luik neemt Bosman in 1988 over voor omgerekend 75 duizend euro. Hij tekent een lucratief tweejarig contract. De toenmalige subtopper is een vaste klant in de UEFA Cup, boekt daarin veel successen en beschikt met het geld van voorzitter André Marchandise over veel mogelijkheden. Diezelfde voorzitter zou later Bosmans leven tekenen.
Met lichte tegenzin pakt hij de fotolijst die op de kast in zijn woonkamer staat. De fotograaf wil Bosman laten poseren met de actiefoto in het tenue van Club Luik. "Kun je wel de sponsornaam wegshoppen? Marchandise speelde een grote rol binnen sponsor AJJA."
Naar de rechter
Als Bosman onder trainer Robert Waseige bij Club Luik op de bank belandt, is de aanleiding voor het Bosman-arrest geboren. Hij krijgt een lucratieve aanbieding uit de Franse Ligue 2; bij USL Dunkerque kan hij zijn salaris verdrievoudigen. Dat ziet hij wel zitten.
"Mijn contract liep af, maar Marchandise wilde me niet laten gaan. Hij vroeg een absurd bedrag (omgerekend 375 duizend euro, red.). Ik vond dat niet rechtvaardig. Daarop legde Luik het verplichte minimumcontract van 275 euro per maand voor. Toen ik dat niet tekende, werd ik geschorst en had ik helemaal geen inkomen meer. Een werkloosheidsvergoeding bestond nog niet. Ik stond bekend als een brave, bescheiden speler. Ik voetbalde op intuïtie. Maar als iets me niet beviel, kon ik verschrikkelijk koppig zijn. Dit besluit kon ik niet vatten. Ik stapte naar de rechter."
Volgens Bosman zijn de transfer- en nationaliteitsregels van de Belgische voetbalbond in strijd met bepalingen uit het Verdrag van Rome, die mededinging en vrij verkeer van werknemers regelen. Waarom mogen arbeiders wel van baan wisselen en kunnen clubs een speler tegenhouden door enorme sommen geld te vragen? Bosman begrijpt het niet. Ongewild wordt hij de proefpersoon waar de volledige voetbalwereld naar snakt. Iemand die de macht van de clubs naar de spelers kan brengen. Bosman, een dan 25-jarige aanvaller die een simpele stap naar een club uit de Franse Ligue 2 wil zetten. Een stap die door alle grootmachten met argusogen wordt gevolgd. De zaak brengt de vechter in Bosman naar boven.
Gevolgen
Na de rechtszaak krijgen spelers met een aflopend contract een transfervrije status. Ook gaat een streep door de beperkingen in het aantal buitenlandse spelers van landen binnen de Europese Unie. "Die gevolgen had ik niet voorzien. Ik startte de zaak alleen maar met het doel dat ik op 5 augustus het eerste duel met USL Dunkerque kon spelen. Daarna zou de club alsnog een transfersom voor me betalen." Club Luik twijfelt aan de financiële situatie en spreekt een veto uit. De Belgische bond volgt. "Ik had nooit kunnen beseffen dat alles zo groot zou worden."
Ruim vijf jaar neemt de rechtszaak in beslag. Ruim vijf jaar verkeert hij in onzekerheid. Al die tijd tikt hij flinke geldbedragen af om zijn advocaten te kunnen betalen. Het is een ervaring die hem ruim 25 jaar later nog steeds dikke tranen bezorgt.
USL Dunkerque heeft geen trek in een juridische strijd en zet een streep door de overgang. Bosman wil zijn voetbalschoenen weer aantrekken bij de Franse Ligue 2-club Olympique de Saint-Quentin. Club Luik tracht ook deze transfer te dwarsbomen, maar de rechter geeft Bosman in een tussentijds spoedproces gelijk. Tegenover Sport/Voetbalmagazine vertelde Bosman dat de voorzitter van Saint-Quentin een dag eerder nog bezoek had gekregen. "Marchandise was langs geweest. Hij wilde investeren in een paar warenhuizen in de stad, in de club, en wilde spelers beschikbaar stellen. Onder één voorwaarde. Dat de club mij niet zou contracteren. Gelukkig werd het verzoek afgewezen."
De blijdschap is van korte duur. Saint-Quentin gaat failliet. Op Réunion, het eiland annex Franse departement ten oosten van Madagaskar, hoopt Bosman te ontsnappen aan alle stress, zorgen en tegenslagen. Hij tekent een vierjarig contract bij CS Saint-Denis: een even onverwachte als prachtige reddingsboei. "Een paradijs. Alles was uitstekend geregeld. Ik verdiende goed, het weer was heerlijk en als ik het raam van ons appartement opende, keek ik uit op de Indische Oceaan. De band met de voorzitter was uitstekend. Eindelijk rust." Maar die rust blijkt tijdelijk. "Het beviel mijn vrouw niet. Ze wilde terug. Ze stelde me voor de keuze: of zij weg, of wij allebei weg en terug naar België. Ik koos voor mijn vrouw. Na negen maanden stapten we weer in het vliegtuig. Een paar jaar later ging ze alsnog bij me weg."
In de speurtocht naar een nieuwe club loopt Bosman opnieuw tegen een obstakel op. Veel Franse clubs tonen belangstelling, maar kunnen hem niet vastleggen omdat ze al de twee toegestane buitenlanders onder contract hebben. "Toen hebben we de buitenlandersclausule opgenomen in onze rechtszaak richting het Europese Hof.” Hij voetbalt nog voor derdeklasser Olympic Charleroi. Daarna voor CS Visé uit de Vierde Klasse. Hij staat er onder contract als het Hof hem volledig in het gelijk stelt. “Toen ik tekende stond er nog geen reclamebord. Er was nauwelijks geld. Na anderhalf jaar stond het vol.” Nadat hij op de bank terechtkomt, wordt de trainer ontslagen. Bosman krijgt de zwarte piet toegespeeld. “Toen was het voor mij genoeg geweest en liet ik me gaan. Met name in de alcohol."
Opnieuw een verdwaalde blik na het uitspreken van de woorden. Zijn dochter uit zijn eerste huwelijk ziet hij niet meer. Martin en Samuel, de twee zoons van elf en twaalf uit een latere relatie, slechts in de weekenden. "Dat cadeau heb ik van hen gekregen." Hij wijst naar de tafel, naar een witte mok met opdruk ‘papa’. De plastic verpakking, inclusief rood sierlintje, zit er nog omheen. "Ze vinden voetbal leuk, maar hebben meer met wielrennen. Ze rijden ook wedstrijden." Op fotolijstjes in de woonkamer prijken twee vrolijke gezichten. Hij ziet ze zelden live fietsen. Bosman komt zelden buiten. Zijn motoriek zorgt voor beperkingen. Een auto heeft hij niet meer. Met een taxi bezoekt hij zijn moeder van 91 jaar in Cointe.
Buiten een foto maken gaat ook niet. “De zon op mijn hoofd en op de hechtingen: dat doet pijn. Kunnen we niet binnen blijven?” Een bouwvakker is druk bezig om een terras aan te leggen. Het zwembad in de tuin dient als extra plek om planten te stallen. Het staat al jaren leeg. Bosman kijkt regelmatig een film en volgt het voetbal. "Maar ik zie niet elke wedstrijd. Tijdens het EK schakel ik alleen in voor de topduels. Wie ik vooraf als Europees kampioen inschatte? België." Een vinger gaat omhoog en een lach verschijnt. Om serieus te hervatten: "Maar de Franse ploeg schat ik eerlijk gezegd hoger in."
Zijn emotionele betoog doet hij in het Frans. Een andere taal is hij niet machtig. Bij het horen van Nederland denkt hij direct aan een bedankje van de FIFPro, de internationale spelersvakbond onder voorzitterschap van Theo van Seggelen, die in Hoofddorp is gevestigd. "Op 15 december was het precies 25 jaar geleden dat het Bosman-arrest werd uitgesproken. Die dag ging de voordeurbel. Stond er een man met een stapel cadeaus." Hij wijst naar een portret achter glas. Het verbeten hoofd van Jean-Marc Bosman als speler van Club Luik voorzien van een handtekening. De kenmerkende, zwarte bakkebaarden duidelijk zichtbaar. Anno 2021 zijn ze grijs van kleur. Op de kast aan de overzijde staat een grote kaart met een mooie bedanktekst. "En ik ontving een grote bos bloemen. Die bleef lang goed. Wie degene was die de cadeaus kwam brengen? Geen idee. De man kwam vanuit Amsterdam."
Bezoek Oranje
In 1997 vliegen Ronald Koeman, de tweeling Frank en Ronald de Boer, Edwin van der Sar, Giovanni van Bronckhorst en Arthur Numan namens het Nederlands elftal speciaal naar Villers-l’Évêque om hun wedstrijdpremie van de oefeninterland tegen België, ter hoogte van 2.500 euro per speler, te schenken. Als dank voor zijn juridische strijd. Een strijd die onze landgenoten lucratieve contracten oplevert bij Europese topclubs. Een strijd die het succesvolle Ajax van midden jaren negentig de kop kost. Patrick Kluivert en Winston Bogarde stappen in 1997 transfervrij over naar AC Milan, Michael Reiziger en Edgar Davids waren een jaar eerder al vertrokken naar de Italiaanse grootmacht.
Het bewuste bezoek van de Oranje-spelers is ver in het achterhoofd van Bosman beland. Hij wil er niet meer aan denken. De algemene frustratie zit dieper. “De spelers van nu hoeven alleen maar te voetballen. Daarbuiten hoeven ze niets te doen. Dat is het gevolg van mijn zaak. De nieuwe generatie kun je daar niet de schuld van geven. Zij zijn niet verantwoordelijk. Maar ik had op meer hulp en begrip gerekend van de spelers uit mijn lichting en die daarna. Kijk eens wat ik heb”, herhaalt hij. Van de vierhonderdduizend euro, die hij via een schikking krijgt van de Belgische bond na de rechtszaak, laat hij een huis bouwen. Het restant investeert hij in T-shirts. Dat laatste loopt uit op een fiasco. Het huis heeft hij verkocht. Maar spijt van zijn rechtszaak? Nee, dat heeft hij zeker niet.
De huidige generatie kent Bosman nauwelijks nog. Hij maakte kennis met Dries Mertens, maar de kleine dribbelaar van Napoli had geen idee wie hij de hand schudde. Zes jaar geleden ging plotseling Bosmans telefoon. "Een vrouw, Veronique Rabiot, vroeg mijn rekeningnummer. Ze bleek de zaakwaarnemer van haar zoon Adrien, die net een mooi contract had getekend bij Paris Saint-Germain. Ik kreeg tienduizend euro gestort. Als dank."
In 2019 is Rabiot transfervrij overgestapt van Paris Saint-Germain naar Juventus. Daar verdient hij nu zeven miljoen euro per jaar. "Ze is de laatste geweest die me een financiële bijdrage heeft gegeven. Verder helemaal niemand. Mijn enige inkomen nu krijg ik van FIFPro. Elke maand tweeduizend euro. De overheid?" Een cynische lach verschijnt op het gezicht. "De overheid is corrupt. Net zoals de FIFA en de UEFA." In 2015 is zijn uitkering stilgezet, omdat hij te weinig moeite zou doen om aan een baan te geraken.
Wederom frustratie. Hoe het verder moet? Hij weet het niet. "Ik heb nooit een ander vak geleerd. In mijn jeugd hadden we het niet breed." Zijn Sloveense moeder bracht haar leven tot haar twaalfde door in een concentratiekamp. Zijn vader was er zelden, werkte keihard in de steenkolenindustrie en later als taxichauffeur. Bosman haatte school. Hij is blij dat de voormalig Frans international David Ginola vorig jaar voor het Engelse tv-station BT Sport een reportage over hem maakte. Dat leverde hem weer een financiële vergoeding op. Een biografie kan een volgende stap zijn. Toch? "Nee, wie zit te wachten op mijn verhaal? Daar ben ik nu te oud voor. Ik heb er de kracht niet voor. Een biografie..." Hij herhaalt het woord zonder de zin af te maken. Gevraagd naar zijn toekomstplannen haalt hij zijn schouders op. Hij weet het niet.
Zijn blik verandert als de fotograaf een voetbal laat zien. Meegenomen voor de foto. Als hij zittend zijn kleurrijke Nike-schoenen over de bal haalt, verschijnt een lach. Een lach die steeds groter wordt. “Zullen we overspelen?", vraagt hij aan de fotograaf. Bosman trapt de bal met links en rechts terug. "Ik ben altijd tweebenig geweest. Dat was een van mijn kwaliteiten. Mag ik de bal houden?" De fotograaf geeft hem een andere bal. De glimlach op zijn gezicht blijft. Het bezoek eindigt met een positieve noot. Hoe klein ook. "Ik wil jullie bedanken dat jullie uit Nederland zijn gekomen voor mijn verhaal."
Dit interview is te lezen in ELF Voetbal nummer 7 van 2021, omgedoopt tot Transferspecial. De volledige editie is via deze link nog steeds te bestellen. Binnen twee à drie werkdagen in huis. Een abonnement afsluiten is helemaal handig. Elke editie automatisch op de deurmat. Inclusief vier Specials, waaronder de Nationale Voetbalgids. Vind hier de informatie. Zoek je eigen welkomstgeschenk uit. Veel leesplezier!
